Monument Walraven van Hall in Zaandam, door Jurriaan

“ALS WALLY BINNENKWAM WAS IEDEREEN IN VIJF MINUTEN GELUKKIG”

Waar ooit het woonhuis van Walraven van Hall en zijn gezin stond is onlangs het appartementencomplex ‘De Bankier’ verrezen, dat zijn naam dankt aan ‘De bankier van het Verzet’. Als eerbetoon aan Wally is een spreuk over hem aangebracht op de zijgevel:

“Als Wally binnenkwam was iedereen in vijf minuten gelukkig”

Warme woorden die een secretaresse van de binnenlandse strijdkrachten ooit sprak over van Hall.

Westzijde 42 in Zaandam speelde tijdens de bezetting een cruciale rol binnen het stille verzet. Hier werd vergaderd en werden plannen gesmeed om het verzet te financieren. Het grote huis fungeerde ook als verstopplaats van wapens, waardepapieren en documenten. Het herenhuis werd begin jaren zestig gesloopt om plaats te maken voor een lelijk modern gebouw dat onlangs volledig is gestript en getransformeerd tot een modern woongebouw dat tevens een ode is aan de ‘Premier van het verzet’.

De bijzondere tekst die geraffineerd verwerkt is in het metselwerk, heeft qua inhoud en voorkomen een intrigerende werking die je nieuwsgierig maakt naar de verzetsheld. In alle soberheid -je moet een beetje moeite doen om het te zien- straalt de positiviteit er vanaf.

Het heeft lang geduurd voordat er eindelijk ook in Zaandam een eerbetoon kwam, maar het resultaat mag er wezen. We waren reuze benieuwd hoe dit tot stand is gekomen en spraken met de hoofdrolspelers van dit meer dan geslaagde project.

‘NIET MEER DAN EEN TWEET’

Het was Erik Schaap al langer een doorn in het oog dat er uitgerekend in Zaandam geen eerbetoon aan Walraven van Hall was. Zijn voortreffelijke, indrukwekkende biografie ‘Premier van het Verzet’ heeft een belangrijke rol gespeeld bij het aan de vergetelheid onttrekken van Walraven van Hall. Schaap was initiator en stuwende kracht bij de totstandkoming van dit bijzondere monument.

 “Het begon met een berichtje in een plaatselijke krant dat Westzijde 40-42 zou worden verbouwd. Het leek me niet meer dan logisch dan dat er eindelijk een eenbetoon voor Walraven van Hall in Zaandam zou komen. Er is wel een non-descript straatje naar hem vernoemd en hij wordt vermeld op een namenbalk in het gemeentehuis, maar dat ziet de gemiddelde Zaankanter niet. Ik wilde iets dat in de buitenlucht zichtbaar was, en was is nou mooier dan op de plek waar hij met zijn gezin woonde zoiets te realiseren? Dat was in 2018. Wat ik toen gedaan heb is er niet meer dan een tweet er aan wijden, ja zo simpel kunnen dingen soms gaan. Daar reageerde een raadslid op, die gooide een balletje op bij een wethouder die het ook wel zag zitten en daarna is het weer bij mij terecht gekomen. Het advies was om contact op te nemen met Pascal Vlaar, de architect. Ik ben met hem in gesprek gegaan over de mogelijkheden en hij was enthousiast, de eigenaar van het gebouw gelukkig ook.

Er was alleen één voorwaarde: de gemeente zou het moeten betalen aangezien het een wens van mij en de gemeente was, waar extra kosten voor de ontwikkelaar aan verbonden waren. De wethouder -die inmiddels al vertrokken was na de verkiezingen- had al laten weten dat de gemeente wel een steentje wilde bijdragen aan het geheel. Met dat verhaal ben teruggegaan naar de gemeente en zei: “De eigenaar en de architect zien het zitten, dit zijn de kosten, ik ga er vanuit dat jullie dat gaan betalen”. Dat gaf in eerste instantie wel wat gedoe, maar uiteindelijk heeft de gemeente toegestemd om het volledige bedrag te betalen, de rest is bijna geschiedenis. Aanvankelijk was er sprake van een plaquette of iets dergelijks, maar de architect wilde iets sprekenders. Dat je moeite moet doen om het te kunnen lezen heeft ook wel een zekere schoonheid. Er schijnt nog wel een plaquette bij te komen ter verduidelijking. Ik ben heel blij met de bereidwilligheid van Pascal en zijn opdrachtgever, uiteindelijk zijn er volgens mij alleen maar winnaars. Uit reacties van bewoners en media blijkt dat het zeker aanslaat.

Nog een grappig detail: pal achter het gebouw woont Barbara Visser, de huidige staatssecretaris van defensie. Het zou leuk zijn als zij de eventuele onthulling van het monument kan doen. In mijn boek komt namelijk iemand voor die op een wrakkige fiets in de hongerwinter van Amsterdam naar de Zaanstreek fietste om daar onder te duiken. Daarbij kreeg hij hulp van Walraven van Hall. Die man is later minister van Defensie geworden, dus daarmee zou de cirkel bijna rond zijn. Dus laten ze die kabinetsformatie vooral lang rekken!”

‘KRACHTIGER KAN EIGENLIJK NIET’

Pascal Vlaar:
“Erik Schaap kwam bij mij met dit idee en ik heb dat voorgelegd aan mijn opdrachtgever SBM Bouw. Die vonden het een mooi gebaar en wilden daar wel een wand aan schenken om wat mee te doen. De gemeente wilde het wel subsidiëren en daarmee was de weg vrij om dat wat richting te geven. Wij vonden het wel passend om die zijgevel om de hoek te gebruiken, een beetje weg van de straat, je moet een beetje moeite doen om het zien. Dat paste volgens mij goed bij wie Walraven als persoon was en deed, en op welke manier.

Ik heb toen bevriend kunstenaar Erik Hoogendorp gevraagd zich hiermee te bemoeien. Hij heeft het boek van Erik helemaal nageplozen en vond deze zin heel doeltreffend.

We hebben toen samen bedacht het heel ingetogen in steen te doen, zodat het er niet uitspringt maar toch krachtig is en tevens een positieve, vrolijke noot slaat. Het hoeft niet altijd zwaarmoedig te zijn om iets kenbaar te maken, of te gedenken. Vervolgens hebben we uitgedokterd hoe we wat typografisch in de steen konden verwerken. Dat was nog een enorm gepuzzel! Daarna hebben we een zeer gedetailleerde ‘steen voor steen’ tekening gemaakt. Gelukkig vonden we uiteindelijk een hele goede metselaar, want één verkeerd gelegde steen is al funest. We wisten trouwens bij aanvang al dat hij daar had gewoond, bij de architectuur hielden we daar al rekening mee. Het gebouw heeft een statiger voorkomen dan het moderne gebouw dat er eerst stond. We hebben het gebouw overigens niet gesloopt, maar helemaal gestript en getransformeerd naar wat het nu is. In die zin is alles met elkaar verweven. In eerste instantie werd nog gedacht aan een kunstwerk op de muur, voor mij was al snel duidelijk dat we het in de eenvoud van het metselwerk moesten zoeken. In de context van de opgave vonden we dat wel passend. We hebben het niet zozeer vanuit Wally, maar vanuit de mensen om hem heen neergezet. Krachtiger kan het eigenlijk niet, we zijn er heel trots op.”

‘GEEN AFSCHUWELIJK OORLOGSMONUMENT’

Erik Hoogendorp:

“Wat me opviel bij het lezen van de biografie was dat hij het verzetswerk uitvoerde bij daglicht, verweefd met zijn dagelijkse werk. Door zo gewoon mogelijk te doen bleef het onopgemerkt; zien zonder gezien te worden. Vanuit die gedachte vond ik dat het moest versmelten met het woonobject, dus geen afschuwelijk oorlogsmonument ofzo.

Het mooie aan die zin is dat het over wonen gaat en hoe Wally overeenstemming tussen verschillende partijen wist te bewerkstelligen. In feite gaat het ook over het heden. Er is momenteel veel behoefte aan eendracht in plaats van het uitvergroten van verschillen. Het zoeken naar consensus ligt in die zin besloten. Het was een enorme zoektocht om het font op de regels van het baksteen te laten lopen. Het moest passen, ook qua woorden. Daar zijn we naar mijn mening goed in geslaagd. Her en der wel wat tweaks tussen de letters, wonderwel paste het allemaal. Aan consensus heeft het bij dit project niet ontbroken, alle partijen waren het er over eens dat dit een goed idee was, dus zo kan het ook. Ik hoop dat het mensen nieuwsgierig maakt naar wie Wally was.”

Het realiseren van monumenten in de publieke ruimte is doorgaans een moeizaam proces, in dit geval liep alles gesmeerd. Zo zie je maar dat als de sterren goed staan en alle neuzen dezelfde kant op, een beetje creatief denken en een dosis daadkracht tot ongekende schoonheid kan leiden. De onderlinge overeenstemming bij de ontwikkeling van dit unieke project is geheel in lijn met wie Wally was, mooier kan eigenlijk niet.

Erik Schaap: https://schaapschrijft.nl
Studio VLAAR: https://www.studiovlaar.nl
Erik Hoogendorp: https://jihaa.nl/about-jihaa.html

Een week voordat Aad van Hall overleed (26 juni 2021), heeft hij nog een bezoek gebracht aan dit monument op de plaats van zijn ouderlijk huis. De eigenaar van de winkel in het gebouw was allerhartelijkst, schonk een kopje koffie in en luisterde naar de verhalen van Aad over deze plek en wat zich hier heeft afgespeeld. Een bijzonder, geslaagd en dierbaar uitje.